कळसाची विराणी !
“आधिल्या भ्रतारें
काम नव्हे पुरा । म्हणोनि व्यभिचारा टेकलियें || रात्रंदिस मज पाहिजे जवळी । क्षण त्यानिराळी
न गमे घडी || नाम गोष्टी माझी सोय सांडा आतां । रातलें अनंता तुका म्हणे ||
( पहिला देहाकार
जो नवरा त्याच्या संगतीने कामना ( सुखाची इच्छा ) पूर्ण होत नाही, म्हणून त्याचा
त्याग करून श्रीहरीशी व्यभिचार ( आश्रय ) केला. रात्रंदिवस तो माझ्या जवळ पाहिजे ;
त्याचेखेरीज मला एक क्षणदेखील करमत नाही. तुकाराम महाराज म्हणतात, माझे नाव व
हकीगत ह्यांचा तुम्ही आता सम्बन्ध सोडून द्या. मी अनंताच्या ठिकाणी रत झाले आहे.
---अर्थ जोग प्रतीमधून ).
------------------
संत मंडळींचे
मोठे गंमतीचे असते. त्यांना ऐहिक भावनांचे काही सोयरसुतक नसते. त्या भावना त्यांना
चांगल्याच माहीत असतात पण ते त्या पल्याड गेलेले असतात. त्यांना सुख काय अन् दु:ख
काय, असेच विरह काय अन् व्यभिचार काय ? ह्याच बेदरकारीतून संतशिरोमणी तुकाराम
महाराज विराणी लिहितात, व्यभिचाराच्या रूपकातून. आणि पारंपारिक व्यासंगी शिष्य
त्याची नोंदणी करतात : “व्यभिचाराच्या रूपकाने केलेले अभंग: व्यभिचारिणी स्त्रीचे
रूपक : विराण्या ”.
संस्कृतातले “विरह”चि
व्युत्पत्ती बि + रह् काय किंवा फारसीतले “बिरह” काय दोन्हीकडे बढेजाव आहे तो “रह्”
किंवा राहण्याचा. आणि हे काही नुसते शारीरिक राहणे नसून त्यात काही तरी वरच्या दर्जाच्या
प्रेमाचे असणे गृहित आहे. म्हणजे “विरह” व्हायचा तर आधी दोघात खूप प्रेम असणे आवश्यक
आहे. प्रियकर-प्रेयसी, आई-मूल, भाऊ-बहीण, अशा जोड्यात नुसते जुजबी प्रेम असले व मग
ताटातूट झाली तर तो “विरह” गणल्या जात नाही. तर ह्यांच्यात कोटीचे प्रेम असले व मग
त्यांच्यात शारीरिक ताटातूट झाली तरच तो “विरह” म्हणायचा . आता राहण्याच्या
विरुद्ध जसे विरह तसे ह्या उदात्त प्रेमाविरुद्ध काय ? तर अनेकांशी प्रेम ?
व्यभिचार ? आपले अस्तित्व आपल्याला खासम् खास वाटणारच पण त्याच्याविरुद्ध जसे आपले
“नसणे” असते, तसेच अनेकांचे “असणे”, हेही असते. असेच प्रेम असून विरह-भावना ह्याच्या
विरुद्ध अनेकांशी प्रेम/ व्यभिचार असणे ! आणि अशी भावना ही पारंपारिक विरहाच्या
विराणीच्या तोडीची !
तुकाराम महाराज हे
एक कळस तर विरहाच्या विराणीचा हा कळस. अशी ही कळसाची विराणी !
-----------------------
अरुण अनंत
भालेराव
