भक्त : अडचणीचे कोपरे ——————————— तुकाराम महाराजांचे अभंग मोठे मनोज्ञ व सार्वकालिक असतात. ते फक्त त्यांच्या काळातच लागू होत होते असे नसून ते सर्व काळात लागू पडतात असे जाणवते. भक्तांसंबंधी एका अभंगात निरूपण करतांना ते भक्तांना “ अडचणीचे कोपरे “ म्हणतात. काय अफलातून विचार आहे ! नाही तरी , आजकाल आपण पाहतो की भक्त हे कोपऱ्या कोपऱ्याने तिष्ठत असतात व अडचण करून असतात. भक्तांच्या दाटीने गुरूला जी अडचण होते ती मोठ्या मार्मिकतेने “ अडचण “ हा शब्द ध्वनित करतो. अडचण ह्या शब्दाची व्युत्पत्ती पाहिली तर अंतर + चण् अशी देतात व चण हे stature / frame ह्या अर्थाने असते. फ्रेमला जसे चार कोन किंवा कोपरे असतात तसे भक्त म्हणजे गुरू/ परमेश्वराचे चार कोपरेच जणु. परत हे चार कोपरे चपखल ह्यासाठी की भक्तांचे जे चार प्रकार सांगितले आहेत ( आर्त ( रंजलेला-गांजलेला), अर्थार्थी, जिज्ञासू व ज्ञानी ) त्या चार कोनांवर हा अभंग उभा ठाकलेला आहे. अभंग : तुझ्या रूपे माझी काया । भरों द्यावी पंढरीराया । दर्पणीची छाया । एका रूपें भिन्नत्वें ।। सुख पडिलें सांठवणे । सत्ता वेंचें शनें शनें । ( शनै शनै ) अडचणीचे कोन । चारी मार्ग उगवले ।। वसो डोळ्यांची बाहुली । कवळें भिन्न छाया आली । कृष्णांजन चाली । नव्हे परती माघारी ।। जीव ठसावला शिवें । मना आले तेथें जावे । फांटा पडिला नांवें । तुका म्हणे खंडले ।। ( जोग प्रत- अर्थ : हे पंढरीराया , तुझ्या स्वरूपाने माझे ह्रदय भरून जाऊ दे. आरशामध्ये बिंबाची छाया जरी दिसली तरी तो भेद एकरूपानेच आहे. तुझ्या ऐक्याचे सुख संचयास शिलकी पडले आहे. हळुहळु तुझ्या सत्तेने त्याचा वेंच होत आहे. अडचणीचे कोपरे ( भक्तांचे चार प्रकार : आर्त , जिज्ञासु , अर्थार्थी, ज्ञानी ) नाहीसे केले. डोळ्यातील बाहुली असूनही काविळीचे दोषाने आरशातील प्रतिबिंब भिन्न, पिवळे भासते. कृष्णांजनाचे योगाने परत माघारी दृष्टी चाल घेत नाही. डोळ्यात कृष्णांजन घालताच ती पुन: भेद आणि पिवळेपणा पाहात नाही. तुकाराम महाराज म्हणतात, जीवात शिवाचा बोध ठसला गेला. आता मनास जिकडे जावयाचे वाटेल तिकडे जावे. त्याला विधींचे बंधन राहात नाही. द्वैताला फाटा दिला जातो. आता त्याला फाटा फुटला हे म्हणणे नाहीसे झाले. ). परमेश्वराची भक्ति करताना रंजलेले-गांजलेले ( आर्त ) न होता , त्यावर अर्थार्जन न करता ( अर्थार्थी ) , त्याचे सर्वार्थाने शोध घेऊन ( जिज्ञासु ) , ज्ञानी व्हावे हाच श्रेष्ठ मार्ग भक्तीचा हेच खरे ! —————-

तुकारामाची खूण

तुकारामाची खूण ———————— उठता बसता तुकाराम वाचणे हे कंटाळा येणारे होऊ शकते. पण तुकाराम महाराज तसे होऊ देत नाहीत. ह्याचा पडताळा घ्यायचा तर “कंटाळा” ह्या विषयावरचा तुकाराम महाराजांचा हा एक अभंग पहा: ——- नाही कंटाळलो परि वाटे भय । करावे ते काय न कळता । जन वन आम्हा समानचि झाले । कामक्रोध केले पावटणी । षडउर्मी शत्रु जिंकिले अनंता । नामाचिया सत्ताबळे तुझ्या । मुख्य धर्म आम्हा सेवकांचा ऐसा । स्वामी करी शिरसा पाळावे ते । म्हणवुनि तुका अवलोकुनि पाय । वचनाची पाहे वास एका ।। ( ३३०२ जोग प्रत ) —— ( हे देवा मी कंटाळलो नाही, पण मला काय करावे हे न कळल्यामुळे भय वाटत आहे. जन-वन हे सर्व आम्हाला सारखे आहे. आम्ही कामक्रोधाच्या पायाखालील पायऱ्या केल्या आहेत. हे अनंता, तुझ्या नामचिंतनाच्या बलाने क्षुधा, तृषा, शोक,मोह,जरा,मरण हे सहा मनोविकार व काम,क्रोध,लोभ,मोह,मद, मत्सर हे सहा शत्रू जिंकले. स्वामी जे करील ते शिरसावंद्य करावे, हाच आमचा सेवकांचा मुख्य धर्म होय. तुकाराम महाराज म्हणतात, म्हणून मा आपल्या पायांकडे पाहून आपल्या मुखातून एखादा शब्द येण्याची वाट पाहात आहे. ). —— रोजच्या ठिकाणी राहून कंटाळा यावा व सुट्टीच्या ठिकाणी जावे हे आता इतक्या वेळेला झालेय की जन-वन आम्हा समानचि झाले. हा आपला नित्याचा अनुभव झाला आहे. जरा म्हणजे म्हातारे होणे व मरणे म्हणजे जगणे सोडणे हे क्षुधा, तृषा, शोक व मोह ह्या मनोविकाराबरोबर जोडलेले पाहून हे त्तवविचार खोलात जाऊन पाहणे मोठे मनोहारी होईल. देवाने सेवकाला आज्ञा द्यावी व ती त्यांनी शिरसावंद्य मानावी म्हणून देवाच्या वचनाची वाट पाहणाऱ्या सेवकाची जाणीव वर्णन करताना जोग महाराजांनी तुकाराम महाराजांच्या मूळ “वास” ह्या शब्दाचा “वाट” असा अर्थ काढलेला असला , तरी “जन-वन” असा काव्यमय शब्द योजणाऱ्या तुकाराम महाराजांचे कवित्व ह्या अभंगात नक्कीच बहरून आले असावे व त्यांनी “ वाट” हा रुळलेला शब्द न योजता “वास” वापरले असावे. “वास” ह्याचा एक अर्थ “खूण” असा आहे. वास म्हणजे “ गंध” ह्या अर्थानेच ताडलेला खूण हा अर्थ आहे. नुकत्याच कोव्हिड झालेल्यांना हे पटेल की जेव्हा त्यांचे वास येणे गेले तेव्हाच कोव्हिड झाल्याची “ खूण” पक्की झाली होती. असेच देवाचे पाय पाहून काही करण्याबरोबर एखादी वचनाची “खूण” पटण्याची वाट पाहाणे हे सेवकाच्या जास्त भरवशाचे आहे. म्हणून कविराज तुकाराम महाराज वाट पाहण्याचा कंटाळा न करता “ वचनाची एका वास पाहे “ असे म्हणत आहेत. आणि हीच तुकारामाची खूण आहे. —————

 कळसाची विराणी !

“आधिल्या भ्रतारें काम नव्हे पुरा । म्हणोनि व्यभिचारा टेकलियें || रात्रंदिस मज पाहिजे जवळी । क्षण त्यानिराळी न गमे घडी || नाम गोष्टी माझी सोय सांडा आतां । रातलें अनंता तुका म्हणे ||

( पहिला देहाकार जो नवरा त्याच्या संगतीने कामना ( सुखाची इच्छा ) पूर्ण होत नाही, म्हणून त्याचा त्याग करून श्रीहरीशी व्यभिचार ( आश्रय ) केला. रात्रंदिवस तो माझ्या जवळ पाहिजे ; त्याचेखेरीज मला एक क्षणदेखील करमत नाही. तुकाराम महाराज म्हणतात, माझे नाव व हकीगत ह्यांचा तुम्ही आता सम्बन्ध सोडून द्या. मी अनंताच्या ठिकाणी रत झाले आहे. ---अर्थ जोग प्रतीमधून ). 

------------------  

संत मंडळींचे मोठे गंमतीचे असते. त्यांना ऐहिक भावनांचे काही सोयरसुतक नसते. त्या भावना त्यांना चांगल्याच माहीत असतात पण ते त्या पल्याड गेलेले असतात. त्यांना सुख काय अन् दु:ख काय, असेच विरह काय अन् व्यभिचार काय ? ह्याच बेदरकारीतून संतशिरोमणी तुकाराम महाराज विराणी लिहितात, व्यभिचाराच्या रूपकातून. आणि पारंपारिक व्यासंगी शिष्य त्याची नोंदणी करतात : “व्यभिचाराच्या रूपकाने केलेले अभंग: व्यभिचारिणी स्त्रीचे रूपक : विराण्या ”.  

संस्कृतातले “विरह”चि व्युत्पत्ती बि + रह् काय किंवा फारसीतले “बिरह” काय दोन्हीकडे बढेजाव आहे तो “रह्” किंवा राहण्याचा. आणि हे काही नुसते शारीरिक राहणे नसून त्यात काही तरी वरच्या दर्जाच्या प्रेमाचे असणे गृहित आहे. म्हणजे “विरह” व्हायचा तर आधी दोघात खूप प्रेम असणे आवश्यक आहे. प्रियकर-प्रेयसी, आई-मूल, भाऊ-बहीण, अशा जोड्यात नुसते जुजबी प्रेम असले व मग ताटातूट झाली तर तो “विरह” गणल्या जात नाही. तर ह्यांच्यात कोटीचे प्रेम असले व मग त्यांच्यात शारीरिक ताटातूट झाली तरच तो “विरह” म्हणायचा . आता राहण्याच्या विरुद्ध जसे विरह तसे ह्या उदात्त प्रेमाविरुद्ध काय ? तर अनेकांशी प्रेम ? व्यभिचार ? आपले अस्तित्व आपल्याला खासम् खास वाटणारच पण त्याच्याविरुद्ध जसे आपले “नसणे” असते, तसेच अनेकांचे “असणे”, हेही असते. असेच प्रेम असून विरह-भावना ह्याच्या विरुद्ध अनेकांशी प्रेम/ व्यभिचार असणे ! आणि अशी भावना ही पारंपारिक विरहाच्या विराणीच्या तोडीची !

तुकाराम महाराज हे एक कळस तर विरहाच्या विराणीचा हा कळस. अशी ही कळसाची विराणी ! 

----------------------- 

अरुण अनंत भालेराव                                                                                               https://e-tuka.blogspot.in/

 विरह आहे म्हणून विरहिणी

---------------------------- 

विज्ञानात जसे कार्यकारण हे जसे महत्वाचे ( जसे पाण्याची वाफ होऊन ढग झाले, ते थंड झाले, त्याचा पाऊस आला ! ) तसेच ह्या विरहिणीत चांगल्या सगुणांची “लावणी” केल्याने सर्व चांगले होते, माझा “बापरखुमादेविवरु” सुद्धा हा माझ्या मानसीचा आहे म्हणून मला त्याची सय येते व मी जागी राहते, असे कार्यकारणभावाने सांगितले आहे. संपूर्ण विरहिणी अशी :

सुख शेजारी असतां कळी जाली वो पहातां | देठु फेडुनि सेवतां अरळ केले ||१|| अंगणीं कमळणी जळधरू वोले वरी | वाफा सिम्पल्यावरी वाळून जाये ||२|| मोतियाचे पाणी वाहे निळिये सारणी | सगुणाची लावणी लाउनि गेला ||३|| अंगणीं वोळला मोतें वरुषला | धन्य दिवसु जाला सोनियाचा ||४|| चोरट्या मधुकरा कमळीं घेतलासे थारा | मोत्यांचा चारा राजहंसा ||५|| अंगणीं बापया तूं परसरे चांपया | असुवीं माचया भिनलया ||६|| वाट पाहे मी एकली मज मदन जाकळी | अवस्था धाकुली म्हणो नये ||७|| आता येईल म्हूण गेला वेळु कां लाविला | सेला जो भिनला मुक्ताफळा ||८|| बावन चंदनु मर्दिला अंगी वो चर्चिला | कोणे सदैवे वरपडा जाला वो माये ||९|| बापरखुमादेविवरु माझे मानसींचा होये | तयालागी सये मी जागी सुती ||१०|| 

एखाद्या वस्तूचे नाव मागे राहते व वस्तू गायब होते, तसे ह्या “सारणी” शब्दाचे आहे. पूर्वी आठ आण्यात मध्य रेल्वेचे टाईम टेबल मिळायचे. त्याला हिंदीत सारणी असे लिहिलेले असे . आता जशा गाण्याच्या भेंड्या ( अंताक्षरी ) खेळतात तशा तेव्हा गावांच्या नावाच्या भेंड्या खेळत असत व त्यात ही सारणी खूप कामी येई. आजकाल ही सारणी कुठे पहायला मिळत नाही . मोतियाचे पाणी वाहे निळिये सारणी || तर काय आहे ही “सारणी” ? पूर्वी शेतातल्या विहिरीवर मोटी असत. मोट म्हणजे चामड्याची एक मोठ्ठी पिशवी असे. ही विहिरीत खाली सोडत, त्याचे तोंड बंद करीत व बैलांच्या सहाय्याने ती वर ओढीत व पाणी सोडत कालव्या कालव्याने. बैलांना ओढायला सोपे जावे म्हणून एक उतार केलेला असे, विहिरीजवळ चढ व विहिरीपासून दूर उतार. ह्या उतरणीला “सारणी” म्हणत. मोटेचे तोंड उघडून जे पाणी पाटात पडे ते फेसाळे व मोत्यासारखे दिसे. म्हणून“मोतियाचे पाणी ”. आता सगळीकडे विहिरींना पंप आले आहेत त्यामुळे मोट, बैल, सारणी हे कसे कळावे व मोतियाचे पाणीही ? म्हणजे विरहिणीत अर्थ होतो की बैलांना ओढण्यासाठी जो उतार ( सारणी ) केला त्या सगुणाने मोटेचे पाणी मोत्यासारखे होऊन वाहते आहे.

असेच शेजारी सुख आहे म्हणून कळी होते आहे. देठ तसा जाड असतो पण तो मृदू ( अरळ ) करून सुखाने त्याची कळी होते आहे. अंगणातल्या पाण्यावर कमळ येते आहे पण तेच ते वाफा शिंपून लावले तर वाळून जाईल. पाऊस आला तो दिवस सोनियाचा होतो आहे. फुलांचा मध चोरणारा मधुकर ( मधमाशी/भृंग ) कमळाचा आसरा घेतो आहे. राजहंसाला मोत्याचा चारा मिळतो आहे. मी एकटी वाट पाहते आहे व मला ह्या पौगंडावस्थेत मदन जाळतो आहे. ह्या अवस्थेला कमी महत्वाचे ( धाकुली ) समजू नका. शेला हा मोत्यांनी भरला तेव्हाच सुंदर झाला. चंदन अंगाला चोळून कायमसाठी सुवासिक ( चंदनाने ग्रासलेला, वरपडा ) झालेला हा कोण झालाय माय ? हा बापरखुमादेविवरु माझ्या मनातला ( मानसींचा ) आहे म्हणून त्याच्या सयेने मी जागी राहते आहे.

विरह आहे म्हणून विरहिणी आहे !

----------------------